Olkusz — zarys historii i ciekawostki

Spacer przez dzieje Olkusza

Olkusz, zwany „Srebrnym Miastem”, wyrósł na bogactwie rud ołowiu i srebra eksploatowanych tu od średniowiecza. Najstarsza, pewna wzmianka o Olkuszu w polskich źródłach pochodzi z 1257 r. (dochody z „ołowiu olkuskiego” na rzecz klarysek), a pierwszy wyraźny zapis o mieście jako organizmie miejskim to 1299 r. („Henricus, civis de Ilkusz”).

Średniowiecze i nowożytność

Rozkwit górnictwa uregulowała Ordinatio montium Ilcussiensium — ordynacja górnicza z 1374 r. Jej zapisy wprowadzały „wolność górniczą” w promieniu mili od miasta i określały m.in. zasady poszukiwania, wydobycia oraz daniny (olbory) na rzecz skarbu królewskiego. W XIV w. pozycję miasta wzmacniał status ośrodka prawa magdeburskiego: od 1356 r. Olkusz miał swych delegatów w Sądzie Sześciu Miast (obok Krakowa, Kazimierza, Bochni, Wieliczki i Nowego Sącza), najwyższej instancji sądowniczej dla miast Małopolski.

W okresie nowożytnym rozwój miejscowego rzemiosła i administracji górniczej łączył się z monetą: w latach 1579–1601 działała w Olkuszu królewska mennica, bijąca m.in. słynne trojaki („dutki”), a monety oznaczano literą I od łacińskiej Ilcussia. Symbolem bogactwa i mecenatu gwarków są do dziś renesansowe organy w bazylice św. Andrzeja — dzieło Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego (1618–1633) — jedne z najcenniejszych, wciąż brzmiących historycznych organów w Polsce.

Na pobliskim zamku w Rabsztynie (często związanym z historią miasta) tragiczny ślad zostawił „potop”: w 1657 r. wycofujące się wojska szwedzkie spaliły rezydencję, co potwierdza lustracja z 1660 r.

Od XIX wieku do współczesności

Wiek XIX przyniósł nową infrastrukturę: przez Olkusz poprowadzono odcinek Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej (dzisiejsza linia kolejowa nr 62), otwarty dla ruchu w 1885 r.

Na początku XX wieku miasto stało się także ośrodkiem przemysłu emalierskiego: w 1907 r. powstała Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych (późniejsza „Emalia Olkusz”).

Druga wojna światowa przyniosła dramaty: 31 lipca 1940 r. doszło do „Krwawej Środy” — pacyfikacji ludności przez okupanta. W wrześniu 1941 r. utworzono getto żydowskie, zlikwidowane w czerwcu 1942 r., gdy większość mieszkańców wywieziono na zagładę.

Po wojnie kontynuowano tradycje górniczo-hutnicze: w 1955 r. powstały Zakłady Górniczo-Hutnicze „Bolesław”, a wydobycie w ostatniej kopalni Olkusz-Pomorzany zakończono 31 grudnia 2020 r. W następnych latach rozpoczął się proces likwidacji i zatapiania wyrobisk.

Dziś: dziedzictwo pod ziemią i na piaskach

Dziedzictwo górnicze można przeżyć w nowoczesnej formie: „Podziemny Olkusz” — dwie trasy multimedialne (Rynek i dawne starostwo) — udostępniono zwiedzającym 22 maja 2021 r.

W okolicy leży unikatowa Pustynia Błędowska, której powstanie wiąże się m.in. ze średniowiecznym wyrębem lasów na potrzeby okolicznych hut i kopalń. Popularny taras widokowy „Róża Wiatrów” w Kluczach funkcjonuje jako element infrastruktury turystycznej od 2018 r.

Na ulicach miasta odkryjesz także Szlak Gwarków Olkuskich — serię rzeźb nawiązujących do górniczej historii (mapa i opisy dostępne na stronie urzędu miasta).

Spacer przez dzieje Olkusza

Średniowiecze i nowożytność

Od XIX wieku do współczesności

Dziś: dziedzictwo pod ziemią i na piaskach

Źródła